Verslag van het gesprek van de Commissie voor de politieklachten met de commandant van het vredesdetachement Dinsdag 23 september 1997

Aanwezig: de commandant van het vredesdetachement; de heer T.M. Schalken, de heer D. Samkalden, mevrouw P.M. Vollebregt (Commissie); mevrouw D. Boulonois, de heer J. Mul (Secretariaat)

Algemeen

De commandant van het vredesdetachement is tijdens de Eurotop werkzaam geweest als hoofd van het vredesdetachement. Het vredesdetachement, ook wel delta-eenheid genoemd, bestond uit circa 30 personen. De meeste leden van deze delta-eenheid waren ambtenaren van politie uit het regiokorps Amsterdam-Amstelland die reeds ervaring hadden opgedaan met het begeleiden van supportersgroepen bij voetbalwedstrijden.

Taken vredesdetachement (delta-eenheden)

Het vredesdetachement had een duidelijke opdracht: het door middel van kennen en gekend worden voorkomen van escalatie tijdens de demonstraties en acties. Het instituut vredesdetachement is niet nieuw. Sinds de kroningsrellen in 1980 zijn bij grootschalige manifestaties kleine eenheden actief om vooraf in contact te treden met de organisatie van de verschillende demonstraties. Begin mei 1997 is gestart met het opbouwen van de delta-eenheid voor de Eurotop en is een aanvang gemaakt met de voorbereidingen. De voorbereidingen voor de feitelijke werkzaamheden van de leden van het vredesdetachement vielen in twee fasen uiteen.

De eerste fase betrof het onderzoek naar de individuele reacties van leden van het detachement in praktijksituaties. Ter voorbereiding heeft het vredesdetachement een aantal belangrijke personen begeleid, waaronder de vrouw van de president van de Verenigde Staten, Hillary Clinton. Tijdens deze praktijksituaties is bij de individuele leden van het vredesdetachement nagegaan hoe zij reageerden op stress, het uitgescholden worden, provocatie door omstanders en dergelijke. De tweede fase betrof het benaderen van de organisatoren die door middel van een vergunningaanvraag te kennen hadden gegeven tijdens de Eurotop te willen demonstreren. Tussen de organisatoren van de demonstraties en het vredesdetachement vonden gesprekken plaats, waarbij het vredesdetachement door middel van het inzage geven in het beleid heeft getracht de organisatoren zich medeverantwoordelijk te laten voelen voor een ordelijk verloop van de demonstraties. Daarnaast werd uiteraard een aantal praktische zaken afgesproken (route, duur, verwachte aantallen demonstranten et cetera) De frequentie van deze gesprekken varieerde per organisatie. Soms zat men na een enkel gesprek al op dezelfde golflengte, en soms had men hier meerdere gesprekken voor nodig. Op deze manier heeft onder andere overleg plaatsgevonden met de organisatoren van de Koerdendemonstratie. Ook heeft in dit kader overleg plaatsgevonden met de kraakbeweging. Sommige groepen waren daarentegen niet bereikbaar of wilden expliciet niet in contact treden met de politie, waaronder het Autonomen Kollektief en Vrankrijk.

De Commissie voor de politieklachten vraagt zich af of er door het vredesdetachement ook vooraf geprobeerd is contact te leggen met bij voorbeeld chaoten en autonomen. De commandant van het vredesdetachement geeft aan dat hij liever geen etiketten plakt op bepaalde groeperingen. De term 'chaoten' is operationeel lastig te gebruiken omdat daarbij een verschil in interpretatie te verwachten is. Toen ruim voor aanvang van de Eurotop het Auschwitz-monument vernield was werd reeds gezegd: 'De Duitse chaoten zijn er'. Daarbij komt nog dat verschillende geruchten de ronde deden dat het plaatsvinden van de Chaosdagen in Amsterdam het verzinsel was van één individu. Met name in de gesprekken met de verschillende organisatoren van de demonstraties bleek dit vermoeden bevestigd te worden.

Informatievergaring

De Commissie voor de politieklachten vraagt zich af op welke, wijze het vredesdetachement haar informatie verkreeg, en door wie deze informatie werd beoordeeld op haar betrouwbaarheid.

De commandant van het vredesdetachement geeft aan dat veel informatie is verkregen tijdens de gesprekken met de diverse organisatoren. Wel plaatst hij daarbij de kanttekening dat men op dergelijke informatie niet blind kan varen. Ook is het vredesdetachement door diverse inlichtingendiensten voorzien van informatie ten behoeve van risico-analyses. Alle door het vredesdetachement verzamelde en verkregen informatie werd naar de beleidsstaf gezonden. De omzetting van de informatie in (de meest) directe beslissingen heeft plaatsgevonden door de Uniforme Commando Kamer.

De commandant van het vredesdetachement geeft aan dat hij tijdens de Eurotop meer heeft vertrouwd op zijn eigen waarneming ter plaatse, dan op de inschatting die door de inlichtingendiensten waren verstrekt. De commandant van het vredesdetachement meent dat het gevoel op straat waarschijnlijk anders was dan het gevoel bij de beleidsstaf op afstand. Ondanks het feit dat de commandant van het vredesdetachement te kennen geeft dat hij geen andere beslissingen zou hebben genomen dan de beleidsstaf indien hij daarvan zelf deel uit zou hebben gemaakt, is hij toch van mening dat men ter plaatse een ander, meer realistisch beeld zou hebben gekregen.

Nieuwmarkt (vrijdag 13 juni 1997)

De commandant van het vredesdetachement geeft aan dat het op een aantal momenten toch behoorlijk spannend is geweest. De eerste opdracht voor het vredesdetachement tijdens de Eurotop betrof het contact zoeken met de groepjes die zich verzamelden op het plein aan de Nieuwmarkt op vrijdag 13 juni 1997 rond 18:00 uur dat als verzamelpunt diende voor een Autolozen-demonstratie. In sommige groepjes bevonden zich ook kleine kinderen en baby's, zodat de dreiging laag werd ingeschat. Nadat de groepjes langere tijd op de Nieuwmarkt verbleven en wat hadden gerookt en gedronken, begonnen mensen uit verschillende groepjes elkaar te benaderen. Volgens de commandant van het vredesdetachement ontstond er toen een soort spiraal waarin de groepjes werden meegetrokken en er een duidelijke verhoging van agressiviteit merkbaar werd. Voor de politie was dit het sein dat er binnen korte tijd wat zou gaan gebeuren. Om ongeveer 20:00 uur kwam de groep in beweging en groeide in korte tijd uit van circa 60 personen tot ongeveer 300 personen. Een aantal personen begon toen stenen te gooien, vlaggenmasten omver te trekken en met flessen te gooien richting het vredesdetachement. Hierop zijn een aantal personen aangehouden op het Weteringcircuit.

Legalize!-demonstratie (Zaterdag 14 juni 1997)

De commandant van het vredesdetachement geeft aan dat er ook momenten waren waarop hij de situatie veiliger inschatte dan de beleidsstaf. Eén van die momenten betrof de bezetting van het Meester Visserplein door een groep Autolozen tijdens de Legalize!-demonstratie op zaterdag 14 juni 1997. Met de organisatoren van de demonstratie was een bepaalde route afgesproken, maar door plaatselijke onbekendheid van de Utrechtse organisatie kwam de stoet via de Prins Hendrikkade op de Kattenburgergracht uit nabij het Scheepvaartmuseum. Vanaf dat punt werd besloten de groep om te leiden via de Wittenburgergracht, langs de molen bij brouwerij 't IJ, en vervolgens via de Plantage Middenweg terug te laten keren naar de Dam. Bij de beleidsstaf was er informatie binnengekomen dat men ter hoogte van de Sarphatistraat wilde afwijken naar theater Carré dat binnen de veiligheidszone lag. Deze informatie heeft de commandant van het vredesdetachement echter nimmer bereikt. Toen de demonstratie aan kwam op het Meester Visserplein had het vredesdetachement in overleg met de ME de toegangswegen richting theater Carré afgezet.

De commandant van het vredesdetachement geeft aan dat de rapportage in het politie-journaal op dit punt afwijkt van de werkelijke situatie. Er waren namelijk geen linies opgesteld, doch was er slechts een omleiding bewerkstelligd. De groep Autolozen in de stoet besloot toen het Meester Visserplein -dat als een symbool voor deze groep geldt- te bezetten. Omdat het mr Visserplein een belangrijk verkeersknooppunt is, wilde de beleidsstaf dat deze sit-down zo snel mogelijk werd beëindigd, desnoods door middel van een charge of het schoonvegen van het plein. De commandant van het vredesdetachement vond dit onnodig en beeft contact gezocht met één van de leiders van de Autolozen-groep. De Autolozen gaven daarop te kennen dat zij niet uit waren op een confrontatie met de politie.

Indien de politie erop stond dat de sit-down beëindigd zou worden, dan zouden ze dat doen. De commandant van het vredesdetachement heeft de groep een aantal minuten de tijd gegeven, waarna deze uiteindelijk opstond en verder liep.

De afweging die de commandant van het vredesdetachement daarbij heeft gemaakt was dat de prijs van een daadwerkelijk treffen hoger zou zijn geweest dan die van een paar extra minuten onderhandelingstijd. Wel plaatst hij daarbij de kanttekening dat het overreden van de demonstranten alleen succesvol kon zijn omdat de ME op de achtergrond aanwezig was (zichtbare dreiging van daadwerkelijk optreden).

Optreden en inzet ME

De Commissie voor de politieklachten vraagt zich af of de commandant van het vredesdetachement -in navolging van sommige ME-commandanten, ook van mening is dat met de inzet van de ME te lang is gewacht.

De commandant van het vredesdetachement geeft aan dat de aanwezigheid van de ME op sommige momenten wel, maar op sommige momenten juist niet gewenst was. Wat betreft het te laat of niet aanwezig zijn verwijst hij naar twee gebeurtenissen: de optocht vanaf de Nieuwmarkt en de Werklozenmars. Tijdens de optocht vanaf de Nieuwmarkt vond er juist op dat tijdstip een aflossing van de dagdienst door de nachtdienst plaats om de 24-uurs dekking te kunnen garanderen. Omdat daarbij nog opstartproblemen waren, was gedurende een bepaalde periode geen of weinig ME aanwezig bij de toegang naar De Nederlandsche Bank op het Frederiksplein. Indien de groep vanaf de Nieuwmarkt echt kwaad had gewild, had zij vrij gemakkelijk zeer dicht in de buurt van het gebouw van De Nederlandsche Bank kunnen komen.

Bij de Werklozenmars is in eerste instantie gekozen voor geüniformeerd ambtenaren van politie (de 'platte pet') omdat de inzet van de politie zoveel mogelijk diende te worden afgestemd op de doelgroep (vreedzame demonstranten). Op zaterdagochtend 14 juni 1997 kwam informatie binnen dat de kop van de stoet zou bestaan uit verschillende 'harde kernen' die zouden trachten de demonstratie van de afgesproken route af te laten wijken. Op deze grond is gekozen voor de inzet van de ME. Deze beslissing is echter niet doorgegeven aan het hoofd van de ordediensten, zodat de demonstranten onaangenaam werden verrast. Toen er enige schermutselingen plaats vonden op het Weteringcircuit kon de ME snel ingrijpen omdat zij paraat was.

Wat betreft het te vroeg aanwezig zijn van de ME verwijst de commandant van het vredesdetachement naar de optocht per fiets naar het grenshospitium. Daar stond de ME vanaf het begin af aan midden tussen de fietsers. Door een stuurfoutje van een chauffeur van een ME-busje werd de straat afgesloten en kregen de demonstranten het gevoel dat er een massale aanhouding zou plaatsvinden. Daarop kwam iedereen in beweging en begon alle kanten op te fietsen, zodat een chaotische situatie het gevolg was. Volgens de commandant van het vredesdetachement had de ME er verstandiger aangedaan om wat meer uit het zicht van de demonstranten te blijven.

De commandant van het vredesdetachement is van mening dat het optreden van de ME gedurende de Eurotop in het algemeen niet te soft is geweest. De Commissie voor de politieklachten vraagt zich af of hij vindt dat het optreden van de ME op sommige punten te hard is geweest. De commandant van het vredesdetachement is van mening dat dit niet het geval is. Hij verwijst hierbij naar het ontwortelen van het bloemen-reliëf op de Dam na het verbod van de demonstratie tegen het Verenigd Kapitaal in Europa op dinsdag 17 juni 1997. De commandant van het vredesdetachement ziet deze spontane ontlading als een gevolg van een dagenlang opgekropte woede ten aanzien van het beleid bij demonstraties. De commandant van het vredesdetachement is van mening dat er sprake was van een oprechte verontwaardiging bij de demonstranten over de inbreuken op het recht van betoging in de afgelopen dagen tijdens de Eurotop.

De demonstratie tegen het Verenigd Kapitaal in Europa mocht uiteindelijk wel van start gaan. Op het moment dat de demonstratie zich in de richting van theater Carré begaf (waar de afsluitende persconferentie verwacht werd) werd de groep door de ME omgeleid. Het doel van de demonstranten - uiten van ongenoegen bij de regeringsleiders- werd hierdoor onmogelijk gemaakt, waarna de groep gefrustreerd terugkeerde richting de Dam. Eenmaal op de Dam aangekomen klom één van de demonstranten over de hekken rondom het bloemen-reliëf en wierp een bloempotje naar een mede-demonstrant. Al snel stond een hele groep demonstranten elkaar te bekogelen met ontwortelde bloemen.

De commandant van het vredesdetachement geeft aan dat hij zich geen moment bedreigd heeft gevoeld; er heerste geen agressieve stemming tegen politieambtenaren. Toen hij contact opnam met het beleidscentrum meldde de commandant van het vredesdetachement dat de situatie rustig was en niet uit de hand liep. Vanuit de helikopter ontving het beleidscentrum echter berichten dat 'op de Dam men elkaar met allerhande projectielen bekogelde'. De commandant van het vredesdetachement hoort via de mobilofoon dat de ME de opdracht krijgt om te chargeren. De commandant van het vredesdetachement meende echter dat een charge absoluut niet in de rede lag. Er waren verschillende winkelende mensen op en in de nabijheid van de Dam, zodat de kans op onschuldige slachtoffers niet gering was. Daarop besloot de commandant van het vredesdetachement de delta-eenheid (vredesdetachement) in te zetten om de situatie te laten ophouden. Door het langzaam laten oplopen van het detachement was de gehele situatie binnen twee minuten onder controle en hielden de demonstranten op.

De commandant van het vredesdetachement geeft aan dat indien men het bloemenreliëf in zijn geheel had willen behouden direct een charge door de ME had moeten plaatsvinden. Dit zou echter, gezien de situatie ter plaatse, een te zwaar middel geweest zijn.

Daarnaast merkt de commandant van het vredesdetachement op dat het beter is om zich te verantwoorden voor 10 minuten afwachten totdat de situatie bedaard is, dan voor het chargeren en verwonden van onschuldige mensen.

Italianen (zaterdag 14 juni 1997)

In eerste instantie zouden de organisatoren van de Italiaanse deelname aan de Werklozenmars op vrijdag in Amsterdam arriveren om nadere afspraken te maken met het vredesdetachement. Helaas bleek dit niet mogelijk. De organisatoren kwamen derhalve samen met de deelnemers op zaterdag per trein aan op Amsterdam Centraal Station. Het vredesdetachement was toen niet meer in de gelegenheid nadere afspraken te maken. De commandant van het vredesdetachement betreurt dit des te meer, omdat vooraf bekend was dat sommige buitenlandse demonstranten een andere visie hebben op de aanwezigheid van de politie bij demonstranten. Deze visie is grotendeels gebaseerd op de ervaringen met politieoptreden bij demonstraties in het land van herkomst. Met name bij de Fransen en Italianen bestaat het idee dat de aanwezigheid van de politie duidt op de inperking van rechten en onderdrukking van de demonstranten. De aanwezigheid van de politie wordt daar gezien als een bedreiging waardoor gemakkelijk vechtpartijen kunnen ontstaan. Ook het inzetten van politie te paard kan in dit kader problemen opleveren, omdat de Fransen en Italianen ervan uitgaan dat paarden slechts bij het leger worden ingezet. Het verschijnsel bereden politie is met andere woorden niet goed bekend bij demonstranten uit deze landen.

Toen de treinen met Italianen het Centraal Station binnen reden, kreeg de commandant van het vredesdetachement het verzoek om met zijn vredesdetachement naar het station te komen. Deze vraag stelde de commandant van het vredesdetachement voor een dilemma. Enerzijds was de aanwezigheid van het vredesdetachement vereist bij het beheersen van de Werklozenmars, maar anderzijds kon het detachement dan wel contact leggen met de Italiaanse organisatie. Later werd de vraag om assistentie herroepen omdat het niet om vreedzame demonstranten zou gaan, maar om potentiële ordeverstoorders die al een reeks strafbare feiten hadden gepleegd. Hierop is besloten het vredesdetachement niet meer naar het Centraal Station te sturen.

Aanhoudingen bij Vrankrijk (zondag 15 juni 1997)

Het vredesdetachement is niet betrokken geweest bij de aanhoudingen rondom Vrankrijk op zondag 15 juni 1997. Wel heeft de commandant van het vredesdetachement nog contact gehad met mensen uit het pand Vrankrijk op maandag 16 juni 1997. Niettemin nodigt de Commissie voor de politieklachten de commandant van het vredesdetachement uit om zijn visie op de gebeurtenissen rond Vrankrijk uiteen te zetten.

De commandant van het vredesdetachement vindt de aanhouding van in totaal 371 demonstranten een 'boeiende beslissing'. Volgens de commandant van het vredesdetachement bestaat de 'groep Vrankrijk' wel. Deze groep is niet te omschrijven, maar de commandant van het vredesdetachement geeft aan dat hij de leden van deze groep op een foto tussen andere demonstranten er wel tussenuit zou kunnen halen. Het is niet een bepaald type mensen waaruit de groep bestaat.

De 'groep Vrankrijk' heeft zich evenwel nooit gemanifesteerd als organisatie die tijdens de Eurotop zou gaan demonstreren. Niettemin heeft het vredesdetachement wel een aantal pogingen ondernomen om contact te leggen met de groep. Binnen de groep was echter geen contactpersoon aanwezig, en waren ook geen bestuurders of organisatoren aan te wijzen zodat er geen nadere afspraken konden worden gemaakt. De commandant van het vredesdetachement geeft aan dat dit ook onderdeel kan hebben uitgemaakt van de door de groep gehanteerde tactiek. Het in overleg treden met de politie zou binnen de groep gezien kunnen worden als hot onder de invloedssfeer van de politie brengen van de groep. Ook tijdens demonstraties wordt deze tactiek nogal eens gebruikt. Hoewel voor de begeleidende ambtenaren van politie goed op te maken is wie als leider fungeert binnen een groep, zal het aanspreken van deze mensen resulteren in de opmerking dat hij of zij geen leidinggevende positie heeft en de nodige invloed mist. Deze manier van handelen is een succesvol concept voor een ongeorganiseerd verloop van een demonstratie. De commandant van het vredesdetachement tekent hierbij aan dat het binnen actiegroepen ook gebruikelijk is om niet in structuren en hiërarchie te denken. Veelal is er sprake van een 'dynamische leiding', verdeeld over 10 tot 15 personen binnen de groep.

De commandant van het vredesdetachement geeft aan dat hij tijdens de Eurotop regelmatig dezelfde mensen uit Vrankrijk is tegengekomen die binnen demonstraties uit waren op relletjes en conflicten met de politie. Bij de politie was inmiddels informatie binnengekomen dat vanuit Vrankrijk was opgeroepen om op dinsdag 17 juni 1997 grootschalige acties tegen de politie uit te voeren. Op maandag 16 juni 1997 probeerde de commandant van het vredesdetachement in contact te komen met het pand Vrankrijk. Na enige vruchteloze pogingen kreeg de commandant van het vredesdetachement uiteindelijk 'kraker ...' aan de telefoon. Met deze 'kraker ...' heeft hij toen een afspraak gemaakt in de Raadhuisstraat.

De commandant van het vredesdetachement heeft 'kraker ... toen te kennen gegeven dat de politie niet uit was op een conflict met Vrankrijk, en heeft hem toen het volgende voorstel gedaan. Indien in de komende dagen geen rottigheid meer zou plaatsvinden door mensen uit Vrankrijk, dan zou de politie afzien van een inval in het pand Vrankrijk. Daarop heeft 'kraker ...' overleg gepleegd met zijn achterban. De commandant van het vredesdetachement is toen terug gegaan naar bureau en heeft het voorstel op papier gezet en aan de Uniforme Commando Kamer gegeven. De Uniforme Commando Kamer stond daarmee voor een lastige afweging omdat de 'groep Vrankrijk' niet als echt betrouwbaar te boek stond. Niettemin constateerde de commandant van het vredesdetachement dat al twee uur na de afspraak de leden van de 'groep Vrankrijk' zich hadden geconformeerd aan de opdrachten van de leiding. Personen die voorheen met grote messen (al dan niet op stokken) en met pinnen aan de elleboog tegen politiehonden rondliepen, hadden deze afgedaan. Tenslotte wijst de commandant van het vredesdetachement op het feit dat tussen de aangehouden bevolking van Vrankrijk geen achteloze toeristen hebben kunnen zitten die daar het café bezochten, maar evenmin zijn alle aangehoudenen te typeren als relschoppers.

Jubeldemo (maandag 16 juni 1997)

Het vredesdetachement is niet ingezet tijdens de Jubeldemonstratie op maandag 16 juni 1997 tussen 19:00 en 23:00 uur.

Aanbeveling
1. organiseer de Eurotop voortaan niet meer in het centrum van een drukke stad;
2. Meer tijd uittrekken voor de voorbereiding: meer tijd betekent een betere organisatie;
3. Discussie over mogelijke strafrechtelijke aanhoudingsgronden had eerder op gang moeten komen en uitkomst zou van tevoren bekend moeten zijn;
4. Meer tijd nemen voor demonstranten betekent minder snel optreden door middel van charges e.d. en uiteindelijk dus een minder bedreigd gevoel en minder frustraties;
5. Eerder contact leggen met buitenlandse demonstranten die weerstand heeft tegen politiebegeleiding bij demonstraties.

Aan de commandant van het vredesdetachement zal een verslag van het gesprek gezonden worden.