6.1 Inleiding
6.2 Juridische basis vreemdelingendetentie
6.3 Openbare orde, nationale veiligheid
6.4 Wie worden gevangen gezet?
6.5 Waar wordt men gedetineerd?
6.6 Celcapaciteit
6.7 Eenmaal in vreemdelingenbewaring
6.8 Regime
6.9 Beeldvorming
6.10 Verzet binnen en buiten de gevangenis
6.11 Onafhankelijke controle ontbreekt
6.12 Slechts op bezoek
6.13 Waarom wordt er gezwegen?
6.14 Vrijheidsbeperking
6.15 Vergelijking strafrecht/vreemdelingenrecht
6.16 Tweedeling

6.1 Inleiding

6.2 Juridische basis vreemdelingendetentie

6.3 Openbare orde, nationale veiligheid

6.4 Wie worden gevangen gezet?

Bij verblijf in Nederland
Ten eerste die vluchtelingen wier asielverzoek, en illegalen wier aanvraag voor een verblijfsvergunning na een procedure is afgewezen en aan wie het niet langer is toegestaan in Nederland te blijven.
Ten tweede, vluchtelingen die zogeheten non-coöperatief bevonden worden. Zij ondertekenen bijvoorbeeld geen verwijderingspapieren of werken niet mee aan presentaties bij ambassades voor een laissez-passer (een eenmalig reisdocument voor terugkeer naar het land van vermoedelijke herkomst) of verzwijgen hun ware identiteit uit vrees uitgezet te worden.
Ten derde, vluchtelingen en illegalen van wie Justitie vermoedt dat zij zich zullen onttrekken aan het vreemdelingentoezicht. Zij worden gezien als potentiële onderduikers, als 'gevaar voor de openbare orde'. Dit vermoeden zou op de persoon toegesneden behoren te zijn, dat wil zeggen dat er specifieke aanwijzingen dienen te zijn dat juist di‚ persoon gaat onderduiken. De praktijk laat zien dat die aanwijzingen dikwijls ontbreken. Ten vierde gaat het om mensen die bij redelijk vermoeden van illegaal verblijf overal kunnen worden staande gehouden voor controle op identiteitspapieren. Dit vermoeden moet wel gebaseerd zijn op concrete aanwijzingen maar in de praktijk betekent het veelal dat mensen op uiterlijk worden aangehouden. Indien geen geldige verblijfspapieren kunnen worden getoond volgt detentie in een politiecel. Als uitzetting niet direct plaatsvindt kan men worden overgeplaatst naar één van de locaties voor vreemdelingendetentie.

6.5 Waar wordt men gedetineerd?

6.6 Celcapaciteit

6.7 Eenmaal in vreemdelingendetentie

6.8 Regime

Medische dienst
Veel gedetineerden krijgen door het langdurig en het zonder perspectief opgesloten zijn, psycho-sociale problemen. Hoofdpijn is aan de orde van de dag. Gedetineerden klagen veel over het feit dat medische problemen afgedaan worden met een paracetamol. Is geen sprake van een urgent medisch probleem, dan wordt niet begonnen met een medische behandeling omdat gedetineerden verwijderd dienen te worden.
Aparte aandacht in het hiervoor genoemde jaarverslag is er tenslotte nog voor het aantal overplaatsingen naar het Penitentiair Ziekenhuis in Den Haag of de Forensische Observatie- en Begeleidingsafdeling in Amsterdam (Bijlmerbajes). Dat aantal bedroeg in 1995, 33. Dit betekent volgens het jaarverslag dat doorgaans 6 bedden in het Penitentiair Ziekenhuis bezet zijn door de vreemdelingen uit de Willem II - dat is een kwart van de totale hoeveelheid ziekenhuisbedden binnen het gevangeniswezen.

Transport
Bij transport, bijvoorbeeld naar Schiphol, wordt de gedetineerde vaak geboeid. Vervoer naar een ziekenhuis vindt vaak plaats met een stok in de broek om ontvluchten te voorkomen. Voorafgaand aan de verwijdering wordt een gedetineerde veelal naar de isolatieafdeling van het detentiecentrum verplaatst.

Versoberd regime en werkzame detentie
In het versoberd regime is in weinig faciliteiten voorzien. Daarvoor in de plaats is arbeid ingezet. Dit idee van werkzame detentie, waarvan Kosto mede-architect is, doet ook in vrijwel alle vreemdelingendetentiecentra opgeld. De gedetineerde, die arbeid verricht ten bate van de Nederlandse economie, verdient een hongerloontje van één gulden per uur, in plaats van het minimumloon dat hier dient te worden uitbetaald. Ook zou een CAO gesloten dienen te worden voor een betere rechtspositie voor de gedetineerde werknemer. De arbeidsomstandigheden laten soms te wensen over. Te weinig ontluchting, te hoge temperaturen, korte pauzes, etcetera.
Voor Justitie is werkzame detentie lucratief want het gevangeniswezen kan hierdoor 20% op personeel bezuinigen. Minder personeel behoeft ingezet te worden voor bijvoorbeeld creativiteit, sport en spel.
Bezuiniging en creatie van goedkope arbeidskrachten: twee vliegen in één klap. De 'derde vlieg' is dat arbeid tevens het controleen beheersingsdoel van de detentie dient. Het is een gecontroleerde vorm van bezig zijn; 'energie aftappen', zoals een personeelslid het formuleerde.
Arbeid was altijd een onderdeel in het gevangeniswezen, maar maakte in de jaren zeventig meer plaats voor het idee de gedetineerde tot een aanvaardbaar staatsburger om te vormen door 'persoonlijkheidsontplooiing'. Inmiddels is die benadering te soft maar vooral te duur bevonden. Werkzame detentie houdt een 'zakelijke benadering van de gedetineerde' in.

Wie niet arbeidt blijft op cel!
Werkzame detentie behelst het hooghouden van het arbeidsethos: geen werk, geen inkomen. Niet werken betekent op cel blijven. Een arbeidscontract houdt voor de werknemer nauwelijks rechten maar voornamelijk plichten in. Doet hij niet zijn best wordt hij ontslagen, baalgedrag betekent 14 dagen van de arbeidslijst geschrapt; voor de derde keer de productie niet halen, kan betekenen dat de werknemer wordt verwijderd van de afdeling. Arbeid is een 'keuze' tussen één gulden per uur (met bij 'goed gedrag' mogelijk toeslag) en de hele dag alleen op cel op een houtje bijten. Velen gaan toch werken, omdat de werkvloer een ontmoetingsplaats is. Uiteindelijk wordt het verkregen loon vaak besteed in de gevangeniswinkel.

Justitie neemt illegalen in dienst
De overheid en de gevangenisdirecties maken zich in feite op grote schaal schuldig aan strafbare feiten met betrekking tot het tewerkstellen van illegalen. De gevangenisdirecteuren zijn bevoegd tot het sluiten van arbeidscontracten met de gedetineerden. Volgens de Wet arbeid vreemdelingen is hierbij een tewerkstellingsvergunning verplicht. De Wet op de economische delicten bestempelt het ontbreken van die vergunning tot een overtreding die beboet kan worden. De overheid is hier echter niet te vervolgen en kan dus deze praktijken onbelemmerd voortzetten.
Gevangenisdirecteuren kunnen de markt opgaan en zakenrelaties opbouwen met werkgevers om opdrachten in de wacht te slepen. Een gevangenis wordt dan in feite gezien als een bedrijf met een bedrijfsleider. Een gevangenisdirecteur formuleerde het als volgt: 'Bedrijfseconomisch gezien kunnen we niet ver onder de marktprijs duiken. We concurreren op het gebied van kwaliteit, service en betrouwbaarheid. We berekenen geen overheadkosten voor gebouw en personeel. Loon van de gedetineerden, energie- en grondstofkosten en kosten voor investeringen worden wel doorberekend. Deze drie kostenposten worden voorlopig door het ministerie van Justitie bekostigd. In een jaar moet de productie zichzelf gaan bedruipen. Alleen de kosten voor het gebouw en het begeleidend personeel blijven daarbuiten.' Ook zegt hij dat de arbeid, als deze niet in detentie hier wordt verricht, wordt uitbesteed aan lage lonen landen.
De arbeidskrachten zijn in ieder geval zeer goedkoop en de productie is gegarandeerd. Er worden werkzaamheden verricht waarvoor weinig andere bedrijven in de markt zijn, om in die zin concurrentievervalsing te voorkomen. Zo worden proefbuisjes parfum in kartonnetjes gestopt voor Mexx, hoezen voor videobanden gesealed voor de Hema en fietsonderdelen gemonteerd voor Axa.

Illegale arbeid buiten de bajes verboden
Illegalen en afgewezen vluchtelingen mogen niet werken in de Nederlandse maatschappij. Vele gevangenen zijn opgepakt op de werkplek, als illegaal. Argument daarbij is naast totaalcontrole en uitsluiting vaak ook dat zij banen inpikken. Is hij gedetineerd dan mag hij weer w‚l werken. Onderbetaald en werk dat lang niet iedereen ambieert. Hypocrisie ten top.

6.9 Beeldvorming

6.10 Verzet binnen en buiten de gevangenis

6.11 Onafhankelijke controle ontbreekt

6.12 Slechts op bezoek

6.13 Waarom wordt er gezwegen?

6.14 Vrijheidsbeperking

6.15 Strafrecht/vreemdelingenrecht

Strafmaat
Voor voorlopige hechtenis is volgens het Wetboek van strafvordering ten minste één van de volgende gronden nodig:
- een ernstig vergrijp, zoals serieuze geweldpleging op straat; in ieder geval een misdrijf waarop vier jaar of meer gevangenisstraf staat;
- een geschokte rechtsorde bij een vergrijp waar 12 jaar of meer gevangenisstraf op staat, of gevaar voor herhaling (moet blijken uit justitiële documentatie);
- herhaling van vermogenscriminaliteit;
- of onderzoeksbelang.
Voor al deze gronden geldt het proportionaliteitsbeginsel en er moet individueel getoetst worden.
Vreemdelingendetentie is vergelijkbaar met het strafrecht, maar toch wordt met twee maten gemeten: waar geen strafbare feiten gepleegd zijn zou namelijk vrijheid moeten volgen; het tegendeel is waar.

Rechtspositie
Voorlopige hechtenis wordt, net als de vreemdelingenbewaring, met name gebruikt tegen gemarginaliseerden in de samenleving. Strafdetentie is, hoewel aan erosie onderhevig, met meer waarborgen omkleed dan vreemdelingendetentie.
In het strafrecht zijn bijvoorbeeld vervroegd verlof, alternatieve straf of elektronisch huisarrest opties, in vreemdelingenrecht niet. Meldplicht, een volgens de vreemdelingenwet mogelijk alternatief voor vreemdelingenbewaring, is niet ter sprake. Opvallend is ook dat een schorsing van de voorlopige hechtenis in het strafrecht vaker voorkomt dan het opheffen van de vreemdelingenbewaring.
Vluchtelingen en illegalen worden niet alleen op flinterdunne gronden vastgezet, en bovendien in beginsel voor onbeperkte duur, zonder dat hier een effectief rechtsmiddel tegen openstaat. Is vreemdelingendetentie niet in strijd met de artikelen 5 en 13 Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens (EVR- M)? Is hier bovendien geen sprake van discriminatie? Artikel 14 EVRM bevat een discriminatieverbod ten aanzien van het geformuleerde recht op vrijheid; vreemdelingendetentie staat hiermee ten minste op gespannen voet.

Herhaalde toepassing wegens hetzelfde feit
In het strafrecht geldt het beginsel dat niemand twee keer mag worden lastig gevallen voor hetzelfde feit. Dit geldt zowel ten aanzien van vervolging als de toepassing van dwangmiddelen. Vreemdelingenbewaring wordt herhaaldelijk toegepast voor hetzelfde feit, namelijk het (nog steeds) rondlopen zonder papieren.

'Gijzeling'
De vreemdeling moet meewerken aan de vaststelling van zijn identiteit. Zogeheten non-coöperatief gedrag wordt de vluchteling/illegaal tegengeworpen. Zolang de identiteit niet is vastgesteld en er 'zicht is op uitzetting' blijft hij gedetineerd. Dit komt eigenlijk neer op een vorm van gijzeling en foltering: er wordt een fysiek dwangmiddel toegepast om informatie te verkrijgen van een vreemdeling over zijn identiteit. De vraag is of vreemdelingendetentie in die gevallen, en vooral wanneer vreemdelingen herhaaldelijk worden gedetineerd, niet in strijd is met het Verdrag tegen foltering en andere wrede, onmenselijke of onterende behandeling of bestraffing. Als het doel van de bewaring is, langer vasthouden als dwangmiddel tot het verkrijgen van informatie, c.q. een bekentenis af te doen leggen over identiteit, is het de vraag of dit niet vergelijkbaar is met het toebrengen van onnodig leed, sterker nog: of geen sprake is van folter. Vreemdelingen worden immers langer vastgehouden naarmate zij langer zwijgen over hun identiteit, of zogenaamd het onderzoek naar hun identiteit frustreren. Er is dan een belangenafweging waarbij de staat per definitie wint. Zij heeft daarmee langer de gelegenheid tot het verkrijgen van laissez-passers van het land waarvan vermoed wordt dat de vreemdeling daar vandaan komt. De gedetineerde wordt zo 'doorgezaagd' en murw gemaakt.

6.16 Tweedeling