Klimaatverandering is hard nodig

 

Onderstaand stuk is het product van een aantal mensen dat bij elkaar is gaan zitten na de opheffing van het Autonoom Centrum. Inzet van de bijeenkomsten was om samen na te denken over de ruimte voor radicale politiek en hoe deze er uit zou kunnen zien. We hadden niet de pretentie te komen met een afgerond stuk, maar wilden gedachten op papier zetten voor onszelf en om met anderen het gesprek aan te gaan. Maar we willen het niet laten bij praten alleen: het is onze bedoeling om na de zomer aan de slag te gaan met de concrete invulling van een nieuw politiek initiatief. De tussenliggende maanden willen we gebruiken om met geïnteresseerden in discussie te gaan over inhoud van en ideeën over zo´n initiatief. We zijn van plan drie stukken te schrijven. In dit eerste stuk is een meer politiek-filosofische gedachtegang te lezen. Daarna willen we, als vertaling hiervan, de randvoorwaarden voor een nieuw politiek initiatief formuleren. En uiteindelijk moeten we deze randvoorwaarden weer vertalen naar de concrete uitvoering. Heb je commentaar, wil je eventueel meedoen aan het initiatief, heb je aanvullingen, ideeën of iets anders leuks reageer dan naar klimaatverandering@xs4all.nl  Weet je andere geïnteresseerden, geef dit stuk dan door.

De laatste jaren is er in verschillende delen van de wereld sprake van toenemende kritiek op en verzet tegen de neoliberale politiek zoals uitgevoerd door het IMF en de Wereldbank, en tegen het opereren van multinationale ondernemingen. Tegelijkertijd zijn er tal van initiatieven tot fundamentele democratisering.

Nederland staat echter meer en meer in het teken van een grote revanche van ‘rechts’ op sociaal-democraten en ‘links’.
Velen lijken te geloven dat er voor het neoliberalisme geen alternatief is of zijn niet bereid te erkennen dat er binnen het neoliberalisme geen oplossingen mogelijk zijn voor een aantal grote problemen waarmee we geconfronteerd worden. Veel critici hebben de handdoek in de ring geworpen en willen zoeken binnen de grenzen van het huidige systeem naar oplossingen met een menselijk gezicht. Aan kritische intellectuelen bij wie het denken verder gaat dan de bestaande geëffende paden ontbreekt het veelal. In discussies over hoe het anders moet wordt de boventoon gevoerd door mensen die een zeer prettig of relatief zorgeloos bestaan leiden. Media voldoen niet en hebben vooral een amusementsfunctie, kranten weerspiegelen met name de bestaande machtsverhoudingen en zijn daar zelf ook vaak een verlengstuk van. Nieuwe vormen van informatie-uitwisseling, nieuwsvoorziening en discussie zijn als reactie daarop nodig en ook in opkomst (bijv. weblogs).

 Het is tijd om de laatste krachtige ideologie van de afgelopen eeuw –het liberaal kapitalistische of tegenwoordig het neoliberale gedachtegoed- achter ons te laten als niet bruikbaar en niet wenselijk voor een samenleving die de mensheid en de aarde als geheel ten dienste staat. Een samenleving die zich moet baseren op vrijheid, ontplooiing, solidariteit en bescherming ongeacht gender, geaardheid, kleur, etniciteit, etc.
Het neoliberale gedachtegoed heeft net als de al op de mestvaalt van de geschiedenis belandde ideologieën, het communisme en fascisme, een belangrijke oorsprong in de Verlichting. Opvallend genoeg is deze Verlichting boven alle kritiek verheven en wordt zij in het Westen als bijna absoluut positief gezien.

 De Verlichting of beter gezegd de daaruit voort komende moderniteit heeft ook een zeer negatieve kant. Twee wereldoorlogen, het werpen van atoombommen op burgerdoelen, het superioriteitsdenken dat zelfs een tijd wetenschappelijk onderbouwd werd en dat zich nu uit in het niet ter discussie staande model waarin maar één fatsoenlijke manier van maatschappijorganisatie zou zijn, en dat is een vrije markt gekoppeld aan een parlementaire democratie, het bijna blinde geloof in en de drang naar vooruitgang ten koste van alles, het koloniale verleden en de nieuwe koloniale verhoudingen, het zijn evengoed wezenlijke kenmerken van die moderniteit en niet slechts wat toevallige foutjes in het weefsel. Het denken wordt voor een belangrijk deel gekenmerkt door rationele korte termijn overwegingen vanuit een eendimensionaal wereldbeeld. Gepolariseerde uitgangspunten en stellingnamen: goed en fout, ideologisch en realistisch, vrijheid en onderdrukking, Islam en Christelijk/Joods. Slechts één weg zou de juiste zijn. Het werkt verstikkend en voorkomt creatief denken over oplossingen van problemen en confrontaties.
Veel zingeving en daarbij behorende ethische kwesties zijn of weggeredeneerd of niet algemeen geldend. Het kapitalisme is per definitie een deel van de moderniteit waarbinnen elke ethische of morele basis ontbreekt.

De sociale verworvenheden en het respect voor mensen en burgerrechten worden door de neoliberalen als façade gebruikt. Deze façade die enige tijd nog geloofwaardigheid aan de stelling van morele superioriteit moest geven, vertoont steeds meer scheuren en stort langzaam in. Overigens, heeft deze façade buiten het Westen nooit bestaan - daar was de harde werkelijkheid altijd al duidelijk.

Het is dan ook niet zo verwonderlijk dat zoveel mensen de laatste tientallen jaren al zoekende bij religies en new age bewegingen terecht komen of hun religie als wapen gebruiken tegen de moderniteit. Helaas is dit over het algemeen een negatieve ontwikkeling waarin slechts het probleem bij het individu gelegd wordt of de instituties van de religie (kerk, moskee) zich richten op een conservatief gedachtegoed.

De uitdaging is een zoeken naar alternatieven die ook in sociaal en politiek opzicht zin geven aan het leven, zoeken naar verbondenheid tussen mens en natuur en dus niet vooral materiële behoeften centraal stellen. Alternatieven die gekenmerkt worden door diversiteit in plaats van door eenvormigheid. Het is onzinnig om zoals nu aan de rechterzijde gebeurt waarden als burgerrechten, gelijkheid en democratie exclusief te claimen als een product van ‘De Verlichting’. De meeste religies en politiek-filosofische stelsels bevatten universele waarden waarin de basis voor alternatieven gezocht kan worden. Daar ligt de uitdaging voor het herformuleren van een gezamenlijke basis om maatschappelijke verhoudingen opnieuw vorm te geven. Centraal moet staan het ontwikkelen van een lange termijn visie waaraan het handelen verbonden kan worden in plaats van zoals nu gebeurt het zoeken van korte termijn oplossingen die vaak juist problemen op lange termijn vergroten. Een visie gebaseerd op beheer, bescherming, eerlijke verdeling en conflictbeheersing.

Sinds eind jaren zeventig is de lange strijd voor meer vrijheid en materiële verbeteringen  (de bevrijding van de mens en de geboorte van de mondige burger) omgeslagen in een verdediging van opgebouwde verworvenheden. Ging het daarbij in eerste instantie om afbraak van materiële verworvenheden, in de jaren negentig is het meer en meer ook gegaan om verworven vrijheden en ideeëngoed. Politiek rechts en de vrije markt hebben het politieke initiatief volledig teruggenomen. Inzet van iedere politiek hier tegenover zal dus zijn het terugnemen van initiatief en het doorbreken van de mythevorming als zou een globale vrije markt allen voorspoed brengen en het uiteenvallen van sociale verbanden, opkomst van criminaliteit, etc., te wijten zou zijn aan sociale bewegingen sinds de jaren zestig. En omdat dit initiatief niet gegeven wordt zal het moeten worden veroverd. Wij willen niet alleen oude verworvenheden terug, we willen er nieuwe bij in een wereld voor iedereen. Belangrijke veranderingen gaan altijd gepaard met strijd en conflicten en voltrekken zich niet op basis van vriendelijke overreding. Concentraties van macht zullen die macht niet uit handen geven zonder strijd maar deze ten koste van veel verdedigen.

Het huidige debat (voor zover er al sprake is van een heus debat) wordt bepaald door de heersende krachten. Het gaat uit van de bestaande democratische structuren waarvan duidelijk is dat ze niet meer voldoen, waarbij de vraag blijft of zij in het verleden wel zo optimaal functioneerden. Parlementair-democratische structuren, politieke partijen en het zo geroemde polder- en overlegmodel hebben aan belang ingeboet en zijn niet de democratische antwoorden op de wereld van morgen. Er wordt niet geprobeerd fundamentele veranderingen in vorm en inhoud te zoeken. Het liberaal economisch handelen en de ruimte binnen de neoliberale markt bepalen volstrekt eenzijdig wat wel en wat niet haalbaar en wenselijk is. De mens is gereduceerd tot een economische eenheid als werknemer en consument, de wereld is ingericht als een op winst gericht bedrijf. Het neoliberale beleid zorgt voor toenemende tweedeling, uitsluiting en uitbuiting van mens, dier en milieu. Economisch handelen moet terug naar een activiteit die ten dienste staat van allen. Arbeid dient zinvol te zijn en ook zo ervaren te worden door degene die deze verricht, en niet slechts een manier om vooral inkomsten te verwerven.

Sociale structuren zoals we die kenden (niet gebaseerd op economische verhoudingen maar sociaal bepaald) zijn opgebruikt, kapot gemaakt of voldoen niet meer aan deze tijd. Nieuwe vormen kunnen worden ontwikkeld, en waar ze (zijn) ontstaan moeten ze worden benut. Dit betekent dat bijvoorbeeld de welvaartsstaat ter discussie moet staan voor een eerlijker en beter werkend model van sociale voorzieningen dat niet is gebaseerd op staatsburgerschap.

Het streven naar veranderingen zal slechts zinvol zijn buiten de partij- en machtspolitiek om. De traditionele wijze van antwoorden van vakbonden, inspraakorganen, veel NGO’s en actiegroepen voldoen niet of zijn achterhaald. Een nieuw antwoord moet in ieder geval rekening houden met de reëel bestaande samenleving en moet deze weerspiegelen. Een samenleving die geglobaliseerd en gefragmenteerd is, die gekleurd is, waar mensen verschillende ontplooiingsbehoeften en –mogelijkheden hebben, etc.. Een samenleving die zich niet door natiegrenzen en nationalisme laat bepalen. De maatschappelijke en politieke structuren van morgen moeten van onderaf georganiseerd worden en niet van bovenaf of vanuit het witte en/of mannelijke perspectief.
Van onderaf betekent dat in de eerste plaats mensen op lokaal niveau kiezen voor solidaire eenheden van een beperkt aantal mensen. Eenheden zoals de straat, de buurt, het werk, consument en producent, het vrouw-zijn, een internetgemeenschap waar je een deel van je persoonlijke vrijheid aan wilt geven in het belang van een groep die zich (politiek) manifesteert. Het aantal hangt af van de noodzaak van het elkaar persoonlijk kennen, dus geen anonimiteit en het niet nodig zijn van een gelaagde organisatie. ‘Lokaal’ impliceert niet per definitie een geografische eenheid. Deelname beperkt zich niet tot één eenheid. Deze lokale eenheden zoeken elkaar op in netwerken en structuren waarin eigenbelang onderdeel is van een algemeen belang.

Het ‘wij’-gevoel of saamhorigheidsgevoel is belangrijk voor zowel het lokale als het globale niveau. Het gaat om een onderlinge afhankelijkheid op globaal niveau die lokale niveaus met elkaar verbindt, vanuit het idee dat we allen samen verantwoordelijk zijn voor het beheer over de wereld. Dit betekent ook een noodzakelijkheid te kijken naar aanlokkelijke initiatieven en ontwikkelingen buiten de westerse wereld.
Het is niet de bedoeling om het hele bouwsel van de huidige maatschappij of instanties opnieuw te gaan invullen, maar vooral om vanuit bovenstaand gedachtegoed te denken, te schrijven en te handelen, om daarmee een proces op gang te brengen dat een radicale breuk maakt en de toekomst voor een deel open laat. Door de globalisering bestaat meer dan ooit de mogelijkheid voor lokale groepen verbanden met elkaar aan te gaan, met elkaar te communiceren, elkaar te ondersteunen en een gezamenlijke politieke macht te vormen.
De snelheid waarin Nederland en de wereld de laatste jaren zijn veranderd, doet steeds meer mensen beseffen dat er belangrijke keuzes gemaakt moeten worden en dat men zelf tot ingrijpen moet overgaan. Er is een ander klimaat nodig waarin de mens centraal staat als sociaal wezen en niet als een economische opportunist. We staan aan de vooravond van een wereld met aan de ene kant een schrikbeeld van een 1984-achtig scenario en aan de andere kant aan kracht winnende democratische basisbewegingen.
We willen in Nederland één van de initiatieven zijn die ook hier proberen een vorm van basisbeweging te ontwikkelen.
Dus heb je ook zin om een radicale breuk te maken met de richting waarin Nederland en de wereld zich nu ontwikkelen en zin om op effectieve, creatieve en voldoeninggevende wijze de strijd aan te gaan sluit je bij ons aan of begin zelf een initiatief.

Laten we een start maken met iets dat kan uitgroeien tot een beweging van verandering.

1 april 2005

Ed Hollants
Nanda Lauriks
Sjoerd Bosch